Ο Κοραής ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτισμού και μνημονεύεται, ανάμεσα σε άλλα, ως πρωτοπόρος στην έκδοση έργων αρχαίας ελληνικής γραμματείας, αλλά και για τις γλωσσικές του απόψεις στην υποστήριξη της καθαρεύουσας, σε μια μετριοπαθή όμως μορφή της, με σκοπό την εκκαθάριση των πλείστων ξένων λέξεων που υπήρχαν στη γλώσσα του λαού.
Για βιοποριστικούς λόγους έκανε αρχικά μεταφράσεις στα γαλλικά από γερμανικά και αγγλικά βιβλία, όπως το 1772 η Κατήχησις ή Ορθόδοξος διδασκαλία του Ρώσου μητροπολίτη Μόσχας Πλάτωνος και η Κλινικὴ Ἰατρική του Γερμανού ιατροφιλοσόφου Christian Gottlieb Selle. Στο Παρίσι συνέχισε από το 1788 να κάνει μεταφράσεις ιατρικών κυρίως βιβλίων στα γαλλικά και ταυτόχρονα άρχισε να συγγράφει κείμενα σχετικά με την κατάσταση του ελληνισμού. Με τα ποιήματα ᾎσμα Πολεμιστήριον και Σάλπισμα Πολεμιστήριον προσπάθησε να τονώσει τις ελπίδες των Ελλήνων για απελευθέρωση και να ενισχύσει την αγωνιστική διάθεση, σε μια περίοδο κατά την οποία η εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο δημιουργούσε προσδοκίες για ενδεχόμενη βοήθεια των Γάλλων προς τους Έλληνες. Αποτέλεσμα αυτών των προσδοκιών ήταν και το κείμενό του Ὑπόμνημα περὶ τῆς παρούσης καταστάσεως τῆς Ἑλλάδος. Επίσης, αντιδρώντας στην "Πατρική Διδασκαλία" του Πατριάρχη Ιεροσολύμων, που καλούσε τους ορθόδοξους πιστούς να μην στηρίξουν τους άθεους Γάλλους ενάντια στους Οθωμανούς, εξέδωσε την "Αδελφική Διδασκαλία", στην οποία στηλίτευσε τις θέσεις του συγγραφέα της Πατρικής Διδασκαλίας, σχετικά με την νομιμότητα της Οθωμανικής τυραννίας πάνω στους Έλληνες, αν και αμφισβητούσε ότι συγγραφέας αυτού του κειμένου ήταν ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων, όπως παρουσιάζονταν.
Φιλολογικό έργο
Ο Κοραής εξέδωσε 66 τόμους βιβλίων. Από αυτούς οι 17 αποτελούν την «Ελληνική Βιβλιοθήκη» και οι 9 τα «Πάρεργα της Ελληνικής Βιβλιοθήκης».
Η καλλιέργεια των φιλολογικών ροπών του επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες: από το λόγιο-οικογενειακό του περιβάλλον και κυρίως τη βιβλιοθήκη του παππού του Αδαμάντιου Ρύσιου, τις λιγοστές γραμματικές γνώσεις που έλαβε από την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, τη βιβλιοθήκη του Ολλανδού πάστορα που του μαθαίνει λατινικά με την πληθώρα των Λατίνων κλασικών και την ξενόγλωσση βιβλιογραφία που περιέχει, καθώς και από τη συνάντησή του στο Άμστερνταμ με τον Καλβινιστή Αδριανό Βύρτο και τη λογία σύζυγό του. Στο Μονπελιέ οι σπουδές της ιατρικής τον φέρνουν πιο κοντά στους αρχαίους Έλληνες ιατρούς και δι' αυτών στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Η επαφή του με τον Γάλλο ελληνιστή Ντ' Ανς ντε Βιλουαζόν είναι ένας ακόμα σταθμός στην καλλιέργεια και εδραίωση των φιλολογικών του ενδιαφερόντων, αλλά και της φήμης του Κοραή ως φιλολόγου. Οι δύο άνδρες αλληλογραφούν. Ο Κοραής κοινοποιεί στον Βιλουαζόν δείγματα της κριτικής του δουλειάς (π.χ. κάνει διορθώσεις σε Εμπεδοκλή και Σοφοκλή), ο Βιλουαζόν προσκαλεί τον Κοραή στο Παρίσι προκειμένου να δουλέψει στη Βασιλική Βιβλιοθήκη ή του αναθέτει αντιγραφικές εργασίες που ενισχύουν οικονομικά τον Χιώτη λόγιο και τον φέρνει σε επαφή με άλλους λογίους και τις βιβλιοθήκες τους. Επίσης, ο Βιλουαζόν προτείνει τον Κοραή για υποψήφιο κριτικό εκδότη ολόκληρου του Ιπποκρατικού έργου για το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
Βασικό στοιχείο της κοραϊκής αρχαιογνωσίας ήταν η γλωσσομάθειά του: εννέα ξένες γλώσσες (λατινικά, ιταλικά, γαλλικά, αγγλικά, ισπανικά, εβραϊκά, γερμανικά, ολλανδικά, τούρκικα). Πιο ειδικοί λόγοι που ενίσχυσαν τη σχέση του με τη φιλολογία ήταν η φιλάσθενη ιδιοσυγκρασία του, η κάπως προχωρημένη ηλικία του, η έλλειψη της αναγκαίας για το ιατρικό επάγγελμα πρακτικής άσκησης και η στροφή σε μεταφραστικές ενασχολήσεις για λόγους βιοπορισμού. Ακόμα, δέχεται επιδράσεις από τις φιλελεύθερες ιδέες του Διαφωτισμού: με τα γραπτά του μαχόταν υπέρ της πνευματικής αναγέννησης της Ελλάδας. Κύριο μέλημά του ήταν η πνευματική ανάπτυξη του γένους, την οποία θεωρούσε προϋπόθεση για την ελευθερία και την ανεξαρτησία. Στην ανανέωση της παιδείας προσπάθησε να συμβάλει και σε πρακτικό επίπεδο με τις φιλολογικές εκδόσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων στη σειρά Ελληνική Βιβλιοθήκη, αλλά και θεωρητικά, κυρίως στα προλεγόμενα που προέτασσε στις εκδόσεις, τους Αυτοσχέδιους Στοχασμούς περί της ελληνικής παιδείας και γλώσσης. 
Το έργο του
Η εκδοτική του δραστηριότητα ξεκίνησε το 1799, με τους Χαρακτῆρας του Θεόφραστου. Την επόμενη χρονιά τύπωσε το Περὶ ἀνέμων, ὑδάτων καὶ τόπων του Ἰπποκράτη, έκδοση που βραβεύτηκε το 1810, και το 1804 τα Αἰθιοπικά του Ἡλιοδώρου, η εισαγωγή του οποίου είναι η πρώτη ελληνική πραγματεία για το λογοτεχνικό είδος του μυθιστορήματος.
Μετά το 1805 ενέταξε τις εκδόσεις του στη σειρά Ἑλληνικὴ Βιβλιοθήκη, η οποία συνεχίστηκε έως το 1827, με τη χορηγία των αδερφών Ζωσιμά από τα Ιωάννινα. Στην Ἑλληνικὴν Βιβλιοθήκην εξέδωσε, μεταξύ άλλων, τους Βίους Παραλλήλους του Πλουτάρχου, Λόγους του Ἰσοκράτη, τις τέσσερις πρώτες ραψωδίες της Ιλιάδας, Γαληνό, Στράβωνα, Μάρκο Αυρήλιο("Τα εις εαυτόν"), τα Πολιτικά και τα Ἠθικὰ Νικομάχεια του Ἀριστοτέλους, τα Ἀπομνημονεύματα του Ξενοφώντα. Επίσης σχεδίαζε, αλλά ματαίωσε, την έκδοση της Ιστορίας του Θουκυδίδη, των αρχαίων μυθογράφων και του Ἡροδότου.
Σημαντική είναι και η συμβολή του στο χώρο της επιγραφικής μέσα από την έκδοση της Ὕλης Χιακῆς ἀρχαιολογίας, αφού διασώζει επιγραφές που πια έχουν χαθεί, σχολιάζοντάς τες φιλολογικά και ιστορικά.
Οι εκδόσεις του Κοραή και κυρίως οι πρόλογοί του δίνουν αφορμή για συζητήσεις σχετικά με τη σύγχρονη Ελλάδα. Συνεργάστηκε με ξένους φιλολόγους, τον Tomas Burgess και τον Robert Holmes. Ο πρώτος τον χαρακτήρισε eruditissimum and sagacissimum και δημοσίευσε την πρώτη καθαρά φιλολογική εργασία του Κοραή, Emandationes in Hippocratem στο περιοδικό του Musei Oxoniensi Literarii cospectus et specimina, Oxonnii MDCCXCII σ. 11-23.
Θεολογικό έργο
Ο Αδαμάντιος Κοραής, καθότι πολυσχιδής προσωπικότητα, ασχολήθηκε και με το θεολογικό κομμάτι της επιμόρφωσης των Ελλήνων. Ο ίδιος ήταν συνειδητά ορθόδοξος χριστιανός, αλλά πίστευε πως η ορθόδοξη εκκλησία είχε αλλοιωθεί αρκετά σε σχέση με την αρχική πίστη των αποστόλων, θεωρώντας ιδιαιτέρως υπεύθυνο για αυτό τον μοναχισμό, αλλά και την έλλειψη παιδείας που παρατηρούσε. Ήταν επικριτής της θρησκευτικής δεισιδαιμονίας, της άγνοιας του κλήρου και εναντίον πρακτικών όπως το Άγιο Φως. Ο ίδιος επεδίωκε ουσιαστικά μια μεταρρύθμιση βασισμένη στην επιμόρφωση των υπόδουλων Ελλήνων, εξού και ο θερμός χαιρετισμός του για τη λειτουργία της Αθωνιάδας σχολής.
Η προσπάθεια της αναγέννησης αυτής θεωρείται πως είχε επηρεασθεί αισθητά από το κίνημα του διαφωτισμού και τις βάσεις των προτεσταντικών θεμελίων, χωρίς αυτό να σημαίνει πως εξαιρούσε από την κριτική του και τις προτεσταντικές εκκλησίες.
Τελικά επεδίωξε μια μεταρρύθμιση για την ορθόδοξη εκκλησία βασισμένη στο μεταφυσικό οικοδόμημα του προτεσταντισμού, θεμέλια που σήμερα κάποιοι υποστηρίζουν πως έχουν κατεδαφιστεί από τις σύγχρονες κοινωνικές και θετικές επιστήμες.
Ο Αδαμάντιος Κοραής στα θεολογικά θέματα συχνά παρότρυνε τους ιερείς να αρχίσουν να κηρύττουν και να εξηγούν την Αγία Γραφή μέσα στις εκκλησίες, για την οποία έλεγε ότι «ἂν καὶ εἶναι ἔργον αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ» έχει φθαρεί από την επίδραση της ανθρώπινης κακίας ώστε «ἡ σημερινὴ θρησκεία δὲν εἶναι πλέον ἡ αὐτὴ καὶ ἀπαράλλακτος θρησκεία, καθὼς ἐξῆλθεν ἀπὸ τὰς χεῖρας τοῦ Ἰησοῦ». Ήταν θερμός υποστηρικτής της διάδοσης της Αγίας Γραφής. Χαρακτηριστικό είναι πως σε γράμμα του στον Μητροπολίτη Ιγνάτιο Ουγγροβλαχίας, έγραφε «Μόνον τοῦ Εὐαγγελίου ἡ διδαχὴ ἐμπορεῖ νὰ σώσῃ τὴν αὐτονομίαν τοῦ Γένους».
Η γενική κατάπτωση στην οποία βρίσκονταν οι Έλληνες αναφορικά με την χριστιανική πίστη τους και το γεγονός ότι τα κηρύγματα των ιεροκηρύκων της εποχής αναφέρονταν μόνο σε ηθικά διδάγματα, παραλείποντας την Ορθόδοξη δογματική διδασκαλία, υποκίνησε κληρικούς και άλλους θρησκευόμενους της εποχής να εκδώσουν θρησκευτικά βιβλία με σκοπό την κατήχηση των πιστών περί του δόγματος, της λατρείας και του ήθους.
Σύμφωνα με τον μητροπολίτη Νεκτάριο Πενταπόλεως, «ἐντὸς τῆς Ἑλληνικῆς Ὀρθοδοξίας ἡ πρώτη σημαντικὴ προσπάθεια εἰς τὸν τομέα αὐτόν [δηλ. την κατήχηση του λαού] ὀφείλεται εἰς τὸν μεγάλον διδάσκαλον τοῦ Γένους Ἀδαμάντιον Κοραῆν». Ο Κοραής καταπολέμησε την κοινή τότε άποψη ότι η κατήχηση των Χριστιανών είναι περιττή και αναζήτησε διαθέσιμα έργα Ορθόδοξης κατήχησης.
Εντόπισε και θεώρησε ως καλύτερο του είδους του την Ὀρθόδοξον διδασκαλίαν του μητροπολίτη Μόσχας Πλάτωνα, ο οποίος το είχε συντάξει το 1765 κατόπιν αιτήματος του Μεγάλου Δούκα και μετέπειτα Τσάρου της Ρωσίας Παύλου. Ο Κοραής μετέφρασε το έργο αυτό από τη γερμανική έκδοση στα ελληνικά και, αφού το εμπλούτισε με αγιογραφικές παραπομπές και άλλες πρόσθετες σημειώσεις, το παρέδωσε για χρήση στον λαό το 1772.
Σύμφωνα με τον Νεκτάριο Πενταπόλεως, «αἱ πολλαὶ ὑποσημειώσεις, ἅπασαι τοῦ Ἀδ. Κοραῆ, ἀποκαλύπτουσι τὴν βαθεῖαν γνῶσιν τῶν θεμάτων τοῦ Χριστιανισμοῦ ὑπὸ τοῦ μεγάλου αὐτοῦ διδασκάλου τοῦ Γένους». Η κατήχηση αυτή διαδόθηκε ευρύτατα μεταξύ των Ελλήνων Ορθοδόξων και όταν απέκτησε την ανεξαρτησία του το ελληνικό κράτος τυπώθηκε επανειλημμένα στην Αθήνα «μὲ ἔγκρισιν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καὶ τοῦ ἐπὶ τῶν Ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς Δημοσίας Ἐκπαιδεύσεως Ὑπουργείου [...] πρὸς χρῆσιν τῶν ἁπανταχοῦ Γυμνασίων καὶ Σχολείων». Η εμπλουτισμένη από τον Κοραή Κατήχησις αποδείχτηκε «ὠφελιμοτάτη διὰ τοὺς κατὰ πρῶτον ἐξερχομένους ἀπὸ τῆς πλήρους ἀγνοίας Ἕλληνας». Στη συνέχεια ακολούθησαν πλήθος άλλων Κατηχήσεων για χρήση από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα τόσο εντός του Βασιλείου της Ελλάδας όσο και στις περιοχές της Οθωμανική αυτοκρατορίας.
Ένα άλλο όμως σύγγραμμα του Κοραή δεν είχε την ίδια τύχη. Το «Συνέκδημον Ἱερατικόν», μιλούσε για τη δεισιδαιμονία, την τιτλομανία και την ηθική κατάπτωση μέρους του κλήρου, γράφοντας χαρακτηριστικά: «Ὁ φίλαρχος ἱερωμένος καταντᾷ εἰς φονικὸν τύραννον, ὁ φιλόπλουτος εἰς αἰσχροκερδῆ γόητα καὶ ὁ φιλήδονος γίνεται ἵππος θηλυμανής». Επίσης συνιστούσε τη μετάφραση της Αγίας Γραφής και την ανακαίνιση των εκκλησιών. Το 1839 το βιβλίο καταδικάστηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Ο Κοραής ήταν θερμός υποστηρικτής της ανεξιθρησκείας.
Έργα
Βίος Αδαμαντίου Κοραή συγγραφείς παρά του ιδίου
Άτακτα, 5 τόμοι
Αδαμαντίου Κοραή Επιστολαί προς τον Σμύρνης Πρωτοψάλτην
Προλεγόμενα εις τας προς Τιμόθεον δύο και προς Τίτον μίαν επιστολάς του Αποστόλου Παύλου
Επιστολή ανέκδοτος Αθανασίου του Παρίου προς Κοραήν
Διάλογος δύο Γραικῶν (1805)
Ἄσμα πολεμιστήριον (1800)
Σάλπισμα πολεμιστήριον (1801)
0 Σχόλια