Έφεσος Διαχρονική εστία ελληνισμού​

Έφεσος της Εφεσίας Αρτέμιδος και των Αμαζόνων.
Έφεσος του σκοτεινού φιλόσοφου Ηράκλειτου.
Έφεσος του Αποστόλου Παύλου και του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.
Έφεσος των τουρκόφωνων Ελλήνων του Αγιοσολούκ και του Κιρκιντζέ.
Έφεσος κοιτίδα του Ελληνισμού...

Ένας τάφος του 14ου αι. π.Χ. αποτελεί την πρώτη ένδειξη ελληνικής παρουσίας στην περιοχή, μάλλον κάποιο μέλος του σταθμού Μυκηναίων εμπόρων. Αλλά από τον 11ο αι. η Έφεσος δέχεται, όπως και όλα τα μικρασιατικά παράλια, μεγάλες ομάδες Ελλήνων της κυρίως Ελλάδος, διωγμένων από τις αναστατώσεις που προκάλεσαν την κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου.
Η μεταγενέστερη εφεσιακή παράδοση ήθελε τους δικούς της αποίκους προερχόμενους από την Αττική, και γι αυτό θεωρούσε ως αρχηγό τους τον γιο του τελευταίου βασιλιά της Αθήνας Κόδρου, τον Άνδροκλο.
Η συμβολή της στην ιστορία και στην τέχνη μεγάλη, όπως και ο ρόλος της στην έκδοση των πρώτων κερματικών νομισμάτων, που επινοήθηκαν στην Μικρά Ασία κατά τα τέλη του 7ου αι. από τους ντόπιους Λυδούς και τους Μικρασιάτες Έλληνες. Στο ναό της Αρτέμιδος βρέθηκαν κάποια από τα παλαιότερα νομίσματα της ιστορίας, δωρεά του Λυδού βασιλιά Κροίσου. Με τον ίδιο συνδέεται και η κατασκευή του πρώτου μεγάλου ναού της Αρτέμιδος, ο οποίος, μετά την καταστροφή του το 356 από τον Ηρόστρατο, ξαναχτίζεται μεγαλύτερος και πλουσιότερος, για να αναδειχθεί σε ένα από τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου.

Τη σημασία της ως μεγάλου καλλιτεχνικού κέντρου υποδηλώνουν και οι Αμαζόνες της Εφέσου, που ήταν αποτέλεσμα προκήρυξης διεθνούς καλλιτεχνικού διαγωνισμού για την κατασκευή αγάλματος Αμαζόνας.
Στον διαγωνισμό αυτόν έλαβαν μέρος οι μεγαλύτεροι γλύπτες του 5ου αι., Φειδίας, Πολύκλειτος, Κρησίλας και Φράδμων, που δημιούργησαν από ένα διαφορετικό άγαλμα, καθένα από τα οποία προσπαθεί έως σήμερα η έρευνα να ταυτίσει με βάση τα πολλά ρωμαϊκά αντίγραφα στα οποία σώζονται.

Ο πλούτος και η άνθησή της οφειλόταν στο σημαντικό της λιμάνι και άρχισε μετά την καταστροφή της γειτονικής Μιλήτου στην ιωνική επανάσταση του 494.
Αργότερα, ο πλούτος και η σημασία της την έκαναν αντικείμενο διεκδίκησης ελληνιστικών ηγεμόνων και ρωμαϊκών αυτοκρατόρων.

Τις μεγαλύτερες ανακαινιστικές ενέργειες τις οφείλει σε έναν από τους διαδόχους του Αλεξάνδρου, στον βασιλιά της Θράκης Λυσίμαχο (νέος πολεοδομικός σχεδιασμός και κατασκευή τείχους), και στο γεγονός ότι ο Αύγουστος την όρισε πρωτεύουσα της επαρχίας της Ασίας.
Η μεγαλύτερη ακμή της, ορατή σήμερα στους επισκέπτες είναι οι δύο πρώτοι μεταχριστιανικοί αιώνες, οπότε και αναδείχθηκε στην τρίτη σε σημασία πόλη της αυτοκρατορίας μετά τη Ρώμη και την Αλεξάνδρεια.

Οι επισκέψεις τους Αποστόλου Παύλου και η προς Εφεσίους επιστολή του, η εκεί παραμονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, καθώς και ο θρύλος για τον εκεί θάνατο της Παναγίας τη συνέδεσαν με τις αρχές του Χριστιανισμού και την ανέδειξαν σε μεγάλο κέντρο προσκυνηματικού τουρισμού.

Η ίδια η πόλη είναι ένας τεράστιος ερειπιώνας με πολλά όμως αναστηλωμένα οικοδομήματα, που της προσδίδουν εντυπωσιακή τρίτη διάσταση.
Οι μακροί πλακοστρομένοι δρόμοι, που ένωναν την πόλη με το λιμάνι, πλαισιώνονται από δημόσια και ιδιωτικά οικοδομήματα:

Το θέατρο των 24.000 θέσεων, η πρόσοψη της βιβλιοθήκης του Κέλσου, το πρυτανείο και ο ναός του Δομιτιανού, το νυμφαίο του Τραϊανού και ο ναός και η πύλη του Ανδριανού, αγορές, λουτρά και θέρμες, καθώς και πλούσιες ιδιωτικές οικίες, όλα αποτελούν μάρτυρες λαμπρού παρελθόντος ευημερίας και καλλιτεχνικής έκφρασης.
Όλα σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση.
Όλα, εκτός από το Αρτεμίσιο, από το οποίο δεν επιβιώνει επιτόπου παρά ένας αναστηλωμένος κίονας, κι αυτός μέσα σε λιμνάζοντα νερά και έλη.

Λίγη από την λαμπρότητα του Αρτεμισίου μπορούμε να υποθέσουμε στο Βρετανικό Μουσείο, και στα μουσεία της Βιέννης, της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, καθώς και στο τοπικό μουσείο του Σελτσούκ, όπου έχουν μεταφερθεί τα σημαντικότερα ευρήματά του.
Πάνος Βαλαβάνης
καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας
Πανεπιστημίου Αθηνών
"ΚΟΙΤΙΔΕΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ"