Αφιερωμένο σε όλους τους αγωνιστές της ζωής και ιδιαίτερα στους νέους, στους θηρευτές του Καλού και του Ωραίου!
Το Πλατωνικό Λεξικό "LEXICON PLATONICUM, vol. III, Lipsiae 1838, αναφέρει για την παιδεία:
"..ως άρα παιδεία μεν έσθ' η παίδων ολκή τε και αγωγή προς τον υπό του νόμου λόγον ορθόν ειρημένον.." , (ΙΙ. 659. D), και επίσης," .... παιδεία δύναμις θρησκευτική ψυχής..", (Def. 416)
Είναι κοινά αποδεκτό ότι ο σύγχρονος πολιτισμός έχει εξελιχθεί σε τέτοιον βαθμό, ώστε να ομιλούμε πλέον για κορύφωσή του. Ωστόσο, η θετική του επίδραση στον άνθρωπο αμαυρώνεται από την εμφάνιση ορισμένων αρνητικών φαινομένων.
Η κατάρρευση των αξιών, η ανασφάλεια για το μέλλον, η απουσία των πνευματικών ηγετών, πράγματα τα οποία παίζουν σημαντικό ρόλο στην ηθική δυνάμωση της κοινωνίας, καθώς και πολλά άλλα προβλήματα, οδηγούν σε αδιέξοδο πολλούς νέους, κυρίως, ανθρώπους.
Η κρίση στην Παιδεία και το χαμηλό πνευματικό επίπεδο, μεγαλώνει νέους ανώριμους, αντιδραστικούς και παιδιά χωρίς άποψη, σεβασμό και κριτικό πνεύμα. Η εισροή ξένων προτύπων προς μίμηση, επιδρά άμεσα και έμμεσα στην ψυχολογία του νέου, ώστε να αντιδρά αυτός παθητικά.
Κατά εποχές και κατά τόπους, η Παιδεία, πολλές φορές, ανάλογα με τον συρμό που επικρατεί, κακοποιείται. Λόγου χάριν, σε μία εποχή υλοφροσύνης και χρησιμοθηρίας, ακούμε πολύ συχνά ότι η Παιδεία είναι το μέσον με το οποίο και εκμαιεύουμε ολοένα και μεγαλύτερη υλική δύναμη.
Με τον όρο Παιδεία, συνήθως, εννοούμε την συστηματική σχολική εκπαίδευση, από το νηπιαγωγείο μέχρι και το Πανεπιστήμιο. Η πορεία αυτή όμως, αποτελεί μόνον ένα μέρος της Παιδείας του ανθρώπου και απέχει του συνόλου της εννοίας της Παιδείας.
Στον όρο Παιδεία, εκτός από την σχολική Παιδεία, συγκαταλέγεται η οικογένεια, η ευρύτερη κοινωνία, ηθικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές, θρησκευτικές και λοιπές αξίες και γενικά όλα όσα προσλαμβάνει το αναπτυσσόμενο πρόσωπο από την μήτρα της μάνας του έως το πέρας της ζωής του.
Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι η αγωγή και η Παιδεία εξυπηρετεί τους στόχους που θέτει μια κοινωνία, μια Πολιτεία. Μέσω της κατάλληλης Παιδείας, οι «Φύλακες» θα μπορούσαν να κυβερνήσουν σωστά την πόλη, αποβλέποντας στην ευδαιμονία όλων των τάξεων.
Με άλλα λόγια, από την παροχή μιας ορθής Παιδείας, η πόλη θα διοικηθεί ορθά, ενώ από την παροχή μιας ολιγότερον ορθής Παιδείας, η πόλη θα διοικηθεί ολιγότερον ορθά ή και λανθασμένα.
Η πραγματική Παιδεία είναι εκείνη που παραλαμβάνει από την παιδική ηλικία τον άνθρωπο και τον χειραγωγεί με στόχο την αρετή. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι έλεγαν ότι «Παιδεία είναι η αγωγή ψυχής». Είναι η γνώση της αληθείας, αλλά και η εφαρμογή αυτής.
Ο νεαρός βλαστός δεν είναι σε θέση ακόμα να σταθεί μόνος στα πόδιά του. Χρειάζεται βοήθεια. Η βοήθεια αυτή μοιάζει με τα χέρια του πλαστουργού, που από τον ακατέργαστο πηλό μας παρουσιάζει εκθαμβωτικής τελειότητος έργα.
Η παιδική ηλικία είναι τρυφερή και εύπλαστη και παρ’ όλο που μπορεί να «γηράσκει», κανείς, «αεί διδασκόμενος», εν τούτοις, τις κατευθυντήριες γραμμές θα τις λάβει τότε.
Σε περίπτωση, λοιπόν, που το παιδί αρχίζει να διαχωρίζει τις δύο φύσεις του (την καλή και την κακή ή ορθότερον, την μη εξελιγμένην ακόμα) και με την βοήθεια της Παιδείας να δαμάζει την μία μέσω της άλλης, δεν κάνει άλλο, παρά να σημειώνει βήματα προς την τελειότητα της αρετής και βαθμηδόν η χειραγωγία να μεταβάλλεται σε χειραφεσία.
Η σωστή Παιδεία δεν επιβάλλει τίποτα, αλλά αποβάλλει κάθε σκληρό ή αρνητικό, ώστε να μπορεί η βλάστηση προς το αγαθό να φθάσει και ως την λεγομένη ηθική ικανοποίηση. Τότε, ακόμα και τα σκληρότερα εμπόδια δεν είναι δυνατόν να σβήσουν την επιθυμία και τον έρωτα του ανθρώπου να φθάσει στην τελειότητα του πολίτη.
Και όντως, στον «Πίνακα του Κέβητος», (Κέβης : μαθητής του Σωκράτη, που σύμφωνα με αναφορά του Πλάτωνα, ήταν ένας από τους μαθητές που θέλησαν να προσφέρουν την περιουσία τους προκειμένου να απελευθερωθεί ο δάσκαλός τους και ήταν παρών τελικά, μέσα στο δεσμωτήριο, την τελευταία ημέρα της ζωής του Σωκράτη και την στιγμή που ήπιε το κώνειο), διαβάζουμε ότι, ο δρόμος που οδηγεί στην αληθινή Παιδεία είναι τραχύς και πετρώδης και καταλήγει ανάμεσα από γκρεμούς σε μια μικρή θύρα. Επάνω στο βουνό βρίσκεται ένας βράχος και εκεί στέκονται η Εγκράτεια και η Καρτερία, που τραβούν προς το μέρους τους εκείνους που πλησιάζουν, τους ενθαρρύνουν και τους δείχνουν πως ο δρόμος από εκεί και πέρα είναι ομαλός….
«Ευδαιμόνων οικητήριον, έφη ώδε, γαρ διατρίβουσιν αι Αρεταί πάσαι και η Ευδαιμονία
Η Παιδεία τους οπλίζει με αφοβία, με σκοπό την αποφυγή των κακών στην ζωή τους.
Eξώφυλλο του πίνακα του Κέβητος του Hans Holbein the Younger, 1521
( Metalcut by Jacob Faber.)
<Εκείνος, μας λέει ο Κέβης, που έχει φθάσει στην Ευδαιμονία, δεν ενοχλείται ούτε από την Λύπη, ούτε από την Ακρασία, ούτε από την Φιλαργυρία, ούτε από την Πενία, ούτε από κανένα άλλο κακό. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, φθάνει στην αυτοκυριαρχία, αποδεσμεύεται από τα πάθη και καταλήγει στην «απάθεια», είναι ένας άνθρωπος αυτάρκης δηλαδή και αυτεξούσιος (μην παρερμηνευτεί αλλιώς ο όρος «απάθεια») : «Ου μη διοχληθήσεται ουδέν ούτε από Οδύνης ούτε από Λύπης ούτε υπ' Ακρασίας ούτε υπό Φυλαργυρίας ούτε υπό Πενίας ούτε υπό άλλου Κακού ουδενός. Απάντων γαρ κυριεύει και επάνω πάντων εστί των πρότερον αυτόν λυπούντων καθάπερ οι εχιολέκται. Τα γαρ θηρία δήπου τα πάντας τους άλλους κακοποιούντα μέχρι θανάτου εκείνους ου λυπεί δια το έχειν αντιφάρμακον αυτούς. Ούτω και τούτον ουκέτι ουδέν λυπεί δια το έχειν αντιφάρμακον…», Τα δώρα της Παιδείας είναι σταθερά και αμετάκλητα. 
Κέβητος Πίναξ
David Kandel (German, ca. 1520–ca. 1596)
Ξυλογρααφία 16ος αιών (Woodcut, 16th century)
Ο τέλειος πολίτης είναι ένας μεγάλος τίτλος και καταλαβαίνουμε ακόμα περισσότερο το μεγαλείο του, αν παρακολουθήσουμε σε τι περιεχόμενο ανταποκρίνεται…«Παιδεία εστί η προς αρετήν εκ παίδων αγωγή ποιούσα επιθυμητήν και εραστήν του πολίτην γενέσθαι τέλειον, άρχειν τε και άρχεσθαι επιστάμενον μετά δίκης»
μας λένε χαρακτηριστικά οι αρχαίοι μας πρόγονοι.
Ο τέλειος πολίτης εντάσσεται στην κοινωνία του σαν δημιουργική μονάδα, προς κάθε κατεύθυνση. Γιατί γνωρίζει να άρχει και να άρχεται, γνωρίζει, δηλαδή, τα δικαιώματά του και τις επιδιώξεις του.
Και ο γνωρίζων τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματά του, είναι αυτός που στο συνεχές «δούναι - λαβείν» του συλλογικού βίου, φέρνει σαν ρυθμιστή τον νόμο της δικαιοσύνης.
«Πανήγυρις εστί ψυχής Παιδεία πολλά γαρ εστι εν αυτή ψυχής θεάματα και ακούσματα».
Σε κάθε πανηγύρι, η πολυχρωμία και οι ποικίλοι φθόγγοι και οι ήχοι είναι το κυρίως χαρακτηριστικό. Είναι μια γιορτή το πανηγύρι, που ακριβώς σ’ αυτήν την γιορτή, η καθημερινότητα με την πεζότητα κάπως ιλαρώνονται.
Ακριβώς, κατά τον ίδιο τρόπο, και η ψυχή του ανθρώπου, από την πεζή και σκληρή πραγματικότητα, με την πραγματική Παιδεία, μπαίνει στον χώρο του πανηγυριού.
Τέτοιου είδους καλλιέργεια δεν έχει, φυσικά, καμία σχέση με την τυποποιημένη αγοραπωλησία γνώσεων.
Στην εποχή όμως της υλοφροσύνης και της χρησιμοθηρίας που ζούμε, παραποιείται ακριβώς η εικόνα της Παιδείας, για να μην διακρίνονται οι ψευτοδάσκαλοι από τους αληθινούς και να βγαίνουν στην κοινωνία τυποποιημένοι άνθρωποι, με χαμένη την προσωπικότητά τους, γιατί ακριβώς δεν έχουν πρόσωπο.
΄Εχουν μάσκα κατασκευασμένη από κατεψυγμένη σοφία και γι’ αυτό, ούτε να συμπαθήσουν μπορούν τον συνάνθρωπο, ούτε να συμπάσχουν μαζί του και πολύ λιγότερο, να τον αγαπούν και να τον διδάσκουν.
Δεν πρόκειται ποτέ να ξεχάσω την κινηματογραφική ταινία «The Wall», όπου σε κάποια σκηνή έδειχνε, συμβολικά, την Παιδεία του κατεστημένου σαν μια τεράστια κρεατομηχανή, όπου έπεφταν μέσα ένας – ένας μεν οι μαθητές, έβγαιναν όμως στο τέλος όλοι μαζί σαν μια μάζα από κιμά….
Άξια του ονόματός της Παιδεία είναι συνεπώς εκείνη η οποία δεν κατασκευάζει ανθρώπους εξαρτήματα της κρατικής μηχανής, αλλά συνειδητούς πολίτες, οι οποίοι γνωρίζουν, αλλά και εφαρμόζουν το δίκαιο.
«Γνώσεις που δεν τελούν σε συνάρτηση με την διάκριση του αγαθού και του κακού, δεν ασκούν καμία επίδραση στην τελειοποίηση του ανθρώπου», μας λέει ο Κέβης.
Είναι γνωστή η τεράστια δύναμη που έχει η Παιδεία στο να βοηθάει τον άνθρωπο να αναπτύξει τον ζυγό που του βάζει ο συνάνθρωπός του μέσω των εξουσιών, από καταβολής κόσμου έως σήμερα.
Είναι μακρύς ο κατάλογος των δεινών της ανθρωπότητας εξαιτίας κάποιων τέτοιων ατόμων που έθεσαν τις ικανότητές τους στην υπηρεσία των καθεστώτων της απανθρωπιάς.
Ο πρώτος και μεγαλύτερος εχθρός του κατεστημένου, της διαφθοράς, της διαπλοκής, της εκμετάλλευσης, της κάθε μορφής απάνθρωπης συμπεριφοράς αυτών των επιτήδειων, είναι η Παιδεία.
Γι’ αυτό, σε κάθε εποχή, σε κάθε γωνιά της γης, εφευρίσκουν και μεθοδεύουν τρόπους υποβάθμισης και τελικά αποστέωσης της Παιδείας. Καταφέρνουν να την καθυποτάξουν στα εκάστοτε συμφέροντα και σχέδιά τους και να ατενίζει η ανθρωπότητα κάτω από το πέλμα τους….
Ο λαός γνωρίζει ότι η Παιδεία είναι η μεγάλη του δύναμη. Προσπαθεί να την περιφρουρήσει, να την αναστηλώσει, να την βελτιώσει, να την ανυψώσει στο επίπεδο που της πρέπει, στο επίπεδο του λειτουργήματος. Πολλές φορές μάταια γιατί οι επιτήδειοι ξέρουν πολύ καλά πώς να απαλλοτριώνουν συνειδήσεις, πώς να σπρώχνουν τους ανθρώπους στο σκοτάδι κι έτσι να βγαίνουν, σχεδόν πάντα, νικητές και η Παιδεία ηττημένη.
Οι μνηστήρες που διεκδικούν να καθυποτάξουν την ραχοκοκαλιά αυτή της κοινωνίας, είναι πολλοί και οι διαμάχες για την μεταξύ τους επικράτηση, οδηγούν στον εθνικισμό, στον ρατσισμό, στην διάβρωση, εν τέλει, ολόκληρης της ανθρωπότητας.
Εμείς οι ΄Ελληνες, έχουμε το ύψιστο θεϊκό δώρο, το οποίο και θα έπρεπε να αποτελεί το μεγάλο θεμέλιο της Παιδείας μας, την Αρχαία μας Ελληνική Γραμματεία, που δυστυχώς όμως, πιο πολύ την σέβονται και την εκτιμούν οι ξένοι, παρά εμείς οι ίδιοι.
Ο Βρετανός Νομπελίστας της λογοτεχνίας Μπέρναρντ Σω έλεγε ότι :
«΄Οποιο σπίτι δεν έχει μέσα του την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, δεν έχει στέγη»
Και ο Γερμανός φιλόσοφος Γκαίτε, όταν τον ρωτούσαν οι μαθητές του, τί να διαβάσουμε, αυτός απαντούσε: «τους αρχαίους Ελληνες». Τότε τον ξαναρωτούσαν οι μαθητές του: «Μετά τι να διαβάσουμε;». Αυτός απαντούσε: «Ξανά τους αρχαίους Ελληνες».….
Και πώς να μην είναι έτσι άλλωστε!
Από τα πρώτα γραπτά δημιουργήματα του Ελληνικού Πολιτισμού αποδεικνύεται ο πόθος του Ελληνα για μάθηση, για καλλιέργεια των διανοητικών του ικανοτήτων.
Στόχος του Ομηρικού ανθρώπου είναι η συνεχής προσπάθεια για την πολύπλευρη βελτίωσή του, ώστε :
«αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμεναι άλλων».
Οι ΄Ιωνες φιλόσοφοι θέτουν ως κέντρο των πρωτοποριακών τους αναζητήσεων, τον άνθρωπο και τους προβληματισμούς του, επιβεβαιώνοντας για άλλη μια φορά το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ΄Ελληνα για διεύρυνση των πνευματικών του οριζόντων.
Ορόσημο για τον παγκόσμιο πολιτισμό και ειδικότερα για την εκπαίδευση, αποτελούν ο 5ος και ο 4ος π. Χ. αιώνας της κλασικής Ελλάδας.
Οι αρχαίοι μας πρόγονοι ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την εύρεση των κατάλληλων μέσων και μεθόδων για την επίτευξη του υψηλού τους στόχου, την προαγωγή των πνευματικών τους ικανοτήτων.
Ενδεικτικά μόνον αναφέρω:
Στην Σπάρτη : την εκπαίδευση των παιδιών ανελάμβανε το κράτος από το 7ο έτος της ηλικίας τους. Ζούσαν σε ομάδες και είχαν επικεφαλής τον παιδονόμο. Βάση της αγωγής ήταν η άσκηση του σώματος και η καλλιέργεια της πολεμικής αρετής.
Κατά δεύτερον λόγον διδάσκονταν ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, μουσική και χορό.
Η εκπαίδευση των κοριτσιών ήταν ανάλογη και γινότανε σε ιδιαίτερους χώρους.
Στην Αθήνα: Ο «καλός καγαθός» πολίτης, ο μορφωμένος και αναπτυγμένος πνευματικά, αισθητικά, ηθικά και σωματικά, ήταν η επιδίωξη της Αθηναϊκής πολιτείας. Η εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα ήταν ελεύθερη και υπεύθυνοι γι’ αυτήν ήταν οι γονείς του παιδιού. Τα σχολεία ήταν ιδιωτικά.
Υποχρεώνονταν, όμως, να τηρούν κάποιους κανονισμούς, οι οποίοι ρύθμιζαν την λειτουργία τους. Το πνεύμα της εκπαίδευσης ήταν σύμφωνο με τις παραδόσεις και τα ιδανικά της πόλεως.
Από τον 5ο π. Χ αιώνα που άρχισαν να ιδρύονται στην Αθήνα τα Γυμνάσια, οι νέοι είχαν την δυνατότητα να ασκούν ταυτόχρονα και το πνεύμα και το σώμα.
Το πρώτο στάδιο εκπαίδευσης ήταν της προσχολικής και σχολικής ηλικίας.
Ο παιδαγωγός, οικιακός δούλος, συνόδευε το παιδί στο Διδασκαλείο.
Από τον πρώτο του δάσκαλο ο μικρός Αθηναίος μάθαινε ανάγνωση, συλλαβισμό, γραφή, αριθμητική. Αργότερα, τον αναλάμβανε ο κιθαριστής για να τον μυήσει στην τέχνη της μουσικής (μαθήματα λύρας, αυλού και τραγουδιού με συνοδεία λύρας).
Αφού το παιδί αποκτούσε αυτές τις στοιχειώδεις γνώσεις, ερχόταν σε επαφή με την ηρωική και διδακτική ποίηση (Ομηρο, Ησίοδο) καθώς και με την λυρική.
Μάθαινε, επί πλέον, χορό, ζωγραφική, χειροτεχνία και γεωμετρία.
Ο παιδοτρίβης φρόντιζε για την σωματική εκγύμναση των μαθητών στην παλαίστρα (πένταθλον, παγκράτιον).
Η διδασκαλία στο σχολείο ήταν εξάωρη. Τα κορίτσια μορφώνονταν στο σπίτι.
Μετά το 14ο έτος, ο έφηβοι μπορούσαν να παρακολουθήσουν την ανώτερη εκπαίδευση στα δημόσια γυμνάσια και στις φιλοσοφικές ή ρητορικές σχολές (Ακαδημία Πλάτωνος, Περίπατος Αριστοτέλη, Ρητορική Σχολή Ισοκράτους κ.α.), που άρχισαν να ιδρύονται από τον 5ο π. Χ. αιώνα, κάτω από την επίδραση της διδασκαλίας των σοφιστών, των φιλοσόφων και των ρητόρων.
Εκεί, διδάσκονταν επιπλέον αστρονομία, μαθηματικά και γραμματική.
3) Στους Ελληνιστικούς χρόνους (3ος και 2ος π. Χ. αιώνας) δεν σημειώθηκαν σημαντικές μεταβολές στον χώρο της εκπαίδευσης. Όμως το περιεχόμενό της διευρύνθηκε με την εισαγωγή νέων επιστημών. Οι μέθοδοι, επίσης, και τα μέσα διδασκαλίας εκσυγχρονίστηκαν.
Η βασική, λοιπόν, ελπίδα της ανθρωπότητας στηρίζεται στην Παιδεία, την οποία προσφέρει στην νεολαία της. Άνευ αυτής δεν δύναται να ελιχθεί.
Πρέπει, επίσης, να παραδεχθούμε και αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό, ότι ουσιαστικά η Παιδεία αρχίζει κα τελειώνει στον εαυτό μας.
Τούτη η παρατήρηση είναι ο θεμέλιος λίθος της Παιδείας. Καθένας από εμάς, πρέπει να ψάξει βαθιά μέσα στον εαυτό του και να φροντίσει για την πνευματική και ηθική του ανάπτυξη και προπαντός να φροντίσει να γίνει ο ίδιος το παράδειγμα προς μίμηση, να γίνει ο ίδιος, ο δάσκαλος που θα διδάξει τους άλλους με λόγια, με έργα και με συνέπεια την φροντίδα και την αγάπη για τον κόσμο γύρω μας.
Και όπως λέει και ο Νεοπυθαγόρειος Φιλόσοφος Σπυρίδων Νάγος (1868-1933), στο «Πιστεύω του Φιλοσόφου» :
«Είναι διαφορετικό να διδάσκεται ένας περί του σκοπού του και άλλο να νοεί ο ίδιος τον σκοπό του. Ο διδασκόμενος μεταρσιούται εις στα ύψη των γνώσεων κα συλλαμβάνει την ιδέα του μεγαλοπρεπούς και αγαθού.
Ο νοών, όμως, αφομοιούται προς το μεγαλείον και η ψυχή του εισέρχεται εις το Φως!».
Δεν υπόσχεται, βέβαια, η Παιδεία αυτή ανέσεις, ούτε εξασφαλισμένη ευμάρεια και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
Υπόσχεται, όμως, αγώνες που οδηγούν στην ευδαιμονία, που έχει σαν εξαρτήματα την ευμάρεια, την άνεση και την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, όχι σαν πρωταίτια.
Ο τέλειος πολίτης συναδελφώνει και συναδελφώνεται, ο ατελής ή φαύλος, διαιρεί και βασιλεύει.
Και όπως, επίσης, έχει πει, ο Αδαμάντιος Κοραής, «Πολιτεία που δεν έχει βάση την παιδεία, είναι οικοδομή πάνω στην άμμο…».
Ερευνά και καταγράφει:
Φυλλίτσα Αθηναϊς Αναπνιώτου
Ιστορικός – Ερευνήτρια, Συγγραφέας, Εικαστικός
Fb : Fillitsa Athinais Anapniotou
0 Σχόλια